این بازارچه مشتمل بر 8 چشمه طاق و یك نیم چشمه طاق با طاق‌های جناقی و یك چهارسوق كه با اندود گچ نازك كاری شده و در مركز هریك از آنها روزنه‌ای برای تهویه و روشنایی تعبیه شده است.
گذرخان بازارچه‌ای است که خیابان ارم را از مقابل در حرم حضرت معصومه(س) به خیابان چهارمردان متصل می‌کند. این بازارچه از سوی مهدی قلی خان فرزند علی قلی خان فرزند قرچقای خان در سال 1123 هجری قمری بنیاد شده است. قرچقای خان سپهسالار شاه عباس اول و از مشهورترین امرای دوره پادشاهی او بوده است.
مهدی‌قلی‌خان مدتی در دوره شاه سلطان حسین یا شاه سلیمان متولی آستانه مقدسه بوده است. وی مردی دانشمند بود و شعر می‌سرود و صفا تخلص می‌کرد سرگذشتی خواندنی دارد و از جمله اقدام‌های او احداث این مسیر است که نامش را زنده نگاه داشت.
این بازارچه مشتمل بر 8 چشمه طاق و یك نیم چشمه طاق با طاق‌های جناقی و یك چهارسوق كه با اندود گچ نازك كاری شده و در مركز هریك از آنها روزنه‌ای برای تهویه و روشنایی تعبیه شده است. در این بازارچه علاوه بر مغازه‌های متعدد شامل خواربار فروشی، قصابی، نانوایی و غیره سر در مدرسه خان و یك باب حمام معروف به پاك نژاد واقع شده است.
سر در مدرسه خان تنها قسمت باقیمانده از مدرسه دوره صفویه است كه در این قسمت وجود دارد خود مدرسه در زمان زعامت مرحوم آیت‌الله بروجردی حدود 50 سال قبل به شیوه امروزی و در 3 طبقه نوسازی و تجدید بنا شده است. روی سر در قدیمی این مدرسه كه از درون این گذر و در جانب جنوب آن واقع شده كتیبه‌ای كاشی كاری وجود دارد كه حكایت از بازگشایی مدرسه در رمضان سال 1403 هجری قمری از سوی امام خمینی (ره) دارد. این سر در دارای تزئیناتی به شیوه رسمی‌بندی توپر گچی است.
گرمابه پاك‌نژاد در حال حاضر دایر است و به جز رختكن كه از حالت اولیه خارج و به شیوه امروزی نوسازی شده قسمت گرمخانه آن به همان شیوه اولیه خود باقی مانده و فقط تعدادی دوش در درون آن تعبیه شده است.
احیای گذر خان
معاون اداره‌کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان قم دلیل این‌که میراث فرهنگی اقدام خاصی برای احیای این حمام نمی‌کند را دخل و تصرف‌هایی می‌داند که در آن صورت گرفته و ارزش تاریخی این بنا را از بین برده است.
وی ادامه داد: دخل و تصرفاتی در این حمام انجام شده که اصالت معماری آن را از دست داده است. در نتیجه فاقد ارزش برای ثبت ملی است، پس نمی‌تواند در حیطه تغییرات و مرمت قرار گیرد. در وضعیت فعلی مالکان در صورت تمایل امکان بهسازی و استفاده را دارند.
به گفته وی در محدوده گذر خان به جز راسته گذر بنای تاریخی ثبت شده‌ای نداریم. عمار کاووسی ابراز داشت: در استان قم 359 اثر ملی ثبت شده داریم که نسبت به آنها مسئولیت‌هایی داریم و نمی‌توانیم اعتبارات را در جای دیگری هزینه کنیم.
وی با اشاره به مرمت‌های سال گذشته گذر خان از سوی این سازمان اظهار داشت: اداره‌کل میراث فرهنگی قم با اعتبار 100 میلیون تومانی در سال گذشته اقدام به سبک‌سازی، شیب‌بندی حذف الحاقات، آجرفرش کردن، ایزولاسیون و... کرده است.
معاون اداره‌کل میراث با اشاره به این‌که شهرداری هم در بحث کف‌سازی و ساماندهی داخل گذر اقداماتی انجام داده است گفت: اداره‌کل میراث فرهنگی بعد از احیای تعدادی طاق‌های تخریب شده سردرها را هم احیا کرده است. وی اظهار کرد: در سال جاری پیشنهادهای اعتباری برای ادامه مرمت و ساماندهی داشته که پس از تخصیص اعتبار برنامه‌ریزی برای انجام این اقدام‌های شروع خواهد شد.
فاز دوم مرمت بازار در دست اقدام
امیر حسین آسمند معاون امور زیربنایی شهرداری منطقه 7 هم درباره اقداماتی که در محدوده گذرخان انجام شده اضافه کرد: فاز اول مرمت و احیای بازار تاریخی گذر خان به بهسازی فضای تردد آن پرداخت که در این فرایند آسفالت کف را جدا کرده و کف را سنگفرش کردیم. در این مرحله 600 متر مربع سنگفرش شد که محدوده جلوی حمام تا خیابان چهارمردان را در بر می‌گرفت.
وی ادامه داد: فاز دوم هم مطالعات خودش را دارد و پیمانکار در حال نقشه‌برداری و میخ کوبی در مسیر است.
معاون امور زیربنایی شهرداری منطقه 7 اظهار داشت: با تعاملی که با سازمان زیباسازی شهرداری قم و اداره‌کل میراث فرهنگی در این زمینه داریم، تقسیم کار صورت گرفته و مانند فاز نخست کف‌سازی و سنگفرش را شهرداری به عهده گرفته است.
وی افزود: این کار بر اساس طرحی که از سوی سازمان زیباسازی شهرداری قم به ما ابلاغ می‌شود اجرا خواهد شد.
آسمند با اشاره به این‌که در زمینه جداره‌سازی هم میراث فرهنگی طرح‌های خود را دارد و کار را پیش می‌برد عنوان کرد: تعامل خوبی میان هیأت امنا و کسبه گذر خان و شهرداری قم اتفاق افتاده و در‌های کرکره‌ای قدیم که جلوه نامنظمی به این گذر داشت با در‌های برقی جایگزین شده است.
وی گفت: فاز نخست این طرح 190 میلیون تومان هزینه داشت و فاز دوم که تکمیل اقدام‌های فاز نخست است حدود 250 میلیون تومان هزینه خواهد داشت.
معاون امور زیربنایی شهرداری منطقه 7 اظهار داشت: در فاز دوم از سه راه گذر خان تا مسجد آیت‌الله بهجت سنگفرش خواهد شد که جنس سنگ‌ها نیز از مرغوب‌ترین انواع انتخاب شده است.
وی ادامه داد: این فاز 1100 متر مربع کار سنگفرش را در بر می‌گیرد و مانند گذشته سقف و جداره به عهده اداره‌کل میراث فرهنگی است.
منبع: همشهری
